9 Ağustos 2006 Çarşamba

İRAN’DA TÜRK KARŞITLIĞININ HESAPLANMAYAN SONUÇLARI

Cavid VELİEV-TUSAM-Yakındoğu Araştırmaları Masası
cveliev@tusam.net

İran’ın resmi gazetesi “İran”, 12 Mayıs 2006 tarihli çocuk sayısının “Ne yapalım da böcekler bizi böcekleştirmesin?” başlıklı makalesinde[i], Türklere yönelik ağır hakaretler içeren bir karikatür yayınlamıştır.

[i] İran Resmi Haber Ajansı. İrna. http://www.irna.ir/en/news/view/menu-236/0605247724130711.htm 24 Mayıs 2006.

Karikatürde Farsça konuşan bir çocuğun karşısında oturan hamamböceği Azerbaycan Türkçesinde konuşturulmak suretiyle, Azerbaycan Türkleri hamamböceğine benzetilmiştir.[i] Ayrıca, “ülkedeki hamamböceklerinin temizlenmesi gerektiği” ifade edilerek ırkçı bir yaklaşım ortaya konmuştur. Türkleri hamamböceğine benzeten karikatürün altında ayrıca şu yazılar yer almaktadır: “Hamamböcekleri tuvaletlerde yaşarlar. Öldürmekle veya sifonu çekmekle bitmezler. Hamamböcekleri insanların pisliklerini tüketerek yaşamlarını sürdürürler. Biz Farslar belli bir süre pisliğimizi tuvalete değil de dışarı yaparsak hamam böcekleri kendiliğinden (aç kalmak suretiyle) ölürler.”

Bunun üzerine binlerce Azerbaycan Türkü, 20 Mayıs’tan itibaren Zencan, Tebriz, Erdebil ve Urmiye gibi Azerbaycan şehirlerinde başlayan, yüz binlerce Azerbaycan Türkü’nün katıldığı[ii] dört gün içinde birçok Azerbaycan şehrine sıçrayan ve İran güvenlik birimlerinin engellemesine rağmen 28 Mayıs’ta Tahran’daki İran Parlamentosu önüne kadar genişleyen bir protesto mitingi gerçekleştirmiştir.[iii] Olayların büyümesi üzerine İran Gazetesi makalenin yazarını ve karikatüristi işten çıkarmıştır. Ancak bu da gösterileri dindirmeye yetmemiş ve İran Kültür Bakanı Seffar Herrendi Azerbaycan Türklerinden özür dilemiş ve ardından gazete geçici olarak kapanarak redaktör ve karikatürist tutuklanmıştır.[iv]

Özrün bir hafta geç gelmesi, tepkilerin dinmesine neden olmadı; bilakis gösterilerin İran’ın başkenti Tahran’a taşınması gündeme geldi. 28 Mayıs 2006’da Tahran’da gösteri yapmayı planlayan Azerbaycan Türkleri daha farklı talepler dile getirmeye başladılar. Ayrıca, "geç özür dilendiği" için Kültür Bakanı hakkında gensoru vermek için Azeri milletvekilleri imza toplamaya başladı.[v] Bunun yanında İran ve dünya basınında yer alan bilgilere göre İran güvenlik güçlerinin göstericilere ateş açması sonucu onlarca insan yaşamını kaybederken, yüzlerce insan yaralanmış ve bir o kadarı da tutuklanarak işkenceye maruz kalmıştır. İran’da yaşayan Azerbaycan Türklerinin Avrupa’daki temsilcileri ölenlerin, yaralananların ve tutuklananların isimlerini BM’ye liste halinde vermiştir.

Türkün Gücü

Olayların birkaç gün içinde hızla yayılması, aslında sorunun sadece çizilen karikatürden değil yıllarca biriken sorunlardan kaynaklandığının göstergesidir. Nitekim göstericilerin talepleri de bunun kanıtıdır. İran’daki Azerbaycan Türklerinin ayaklanması İran’ın varlığını sürdürmesi açısından önemli bir gelişmedir. İran coğrafyasında yaşayan diğer etnik halklardan farklı olarak, Azerbaycan Türklerinin, İran’ın nüfusu içindeki ağırlığı dışında ülkenin siyasi, sosyal, askeri ve ekonomik hayatında da önemli oranda ağırlığı bulunmaktadır. Diğer etnik ayaklanmalardan farklı olarak tarihte ve günümüzde Azerbaycan Türkünün ayaklanması lokal düzeyde kalmıyor, İran’ın geneline yayılıyor. Azerbaycan Türklerinin İran’ı ayakta tutan unsur olduğunu İran’ın eski Cumhurbaşkanı Haşimi Rafsancani’nin “İran’ın birçok yönetici kadrosunda Azerbaycan Türkü bulunmaktadır ve İran’ın siyaseti, ekonomisi ve sanayisi onların üzerine kurulmuştur.”[vi] sözleri kanıtlamaktadır. ABD’den yayın yapan Günaz Tv’nin İran’da yaşayan Azerbaycanlılardan biri olan sahibi Ehmed Obalı “İran bize yaptıklarımız karşısında teşekkür edeceğine bizleri hayvana benzetti.” diyerek kızgınlıklarını ortaya koymuştur. İran’da yaşayan Azerbaycan Türkleri ile Türkiye ve Azerbaycan arasındaki bağlar da İran Devleti’ni korkutmaktadır. Bu iki bağımsız devletin yönetimi devletlerarası ilişkileri dikkate alarak İran Devleti’nin Türklere yönelik baskılarına tarafsız kalsalar bile İran’daki olayların büyümesi durumunda halkın baskısı ile resmi ağızlardan bazı açıklamalar yapılabilir. Diğer yandan yanı başında iki bağımsız Türk Devleti’nin varlığı bile bu insanlar açısından manevi destek niteliğindir. Nitekim bu olaylar sırasında bölge basınından en çok destek Azerbaycan ve Türkiye’den gelmiştir.

İran’da hiçbir iç değişim Azerbaycan Türklerine rağmen gerçekleşmemiştir. Hatta İran’da yaşayan diğer etnik unsurlar da Azerbaycan Türklerinin değişim taleplerinden etkilenmiş ve moral bulmuşlardır. 1925 yılına kadar İran’ı yöneten Azerbaycan Türkleri 1905 Meşrutiyet Hareketi’nde ve 1979 İslam Devrimi’nde büyük rol almış ve İran coğrafyasında 1920’de Azadistan Devleti’ni ve 1945’de Azerbaycan Demokratik Firgesi’ni kurmuşlardır. Azerbaycan Türkü merkezli hareketlerin yayılmasında ise Azerbaycan Türkleri için ulusal kale niteliğinde olan Tebriz şehrindeki öğrenci hareketlerinin ve aydınlarının önemi büyük olmuştur. Kısacası İran coğrafyasında yaşayan Azerbaycan Türkleri açısından Tebriz’in “onay vermediği” hiç bir hareket başarılı olmamıştır. Karikatür krizi nedeniyle ortaya çıkan gösterilerin de Tebriz’de yapılması önemli bir gelişmedir. Gösterileri daha da kuvvetlendiren ise diğer Azerbaycan şehirlerinin de Tebriz’e destek vermesidir.

Bu konudaki gelişmelerin önemli bir boyutu da Azerbaycan Cumhuriyeti’nden İran’da yaşanan olaylara yönelik gelen tepkiler olmuştur. Olayları “Güney Azerbaycan’da ulusal hareket”, “İran Devleti, Azerbaycanlıları ayağa kaldırdı” gibi başlıklarla veren Azerbaycan basınına destek bir de Azerbaycan Parlamentosu’ndan gelmiştir. Azerbaycan Parlamentosu’nun 23 Mayıs 2006 tarihli oturumunda muhalif parti liderleri, Güney Azerbaycan’da yaşanan gelişmelere ilgisiz kalamayacaklarını belirtirken iktidar partisi Yeni Azerbaycan Partisi Başkan yardımcısı Siyavuş Novruzov, İran’da yaşayan Azerbaycan Türklerini, Azerbaycan topraklarını işgal eden Ermenistan’a destek veren İran’a baskı yapmaya çağırmıştır. Azerbaycan milletvekilleri Azerbaycan hükümetinden ve Milli Meclis’ten, İran’da Azerbaycan Türklerine yönelik şiddet kullanımını protesto etmeyi istemiştir.

İran’da yaşanan olaylarla ilgili gelişmelerin diğer boyutu ise sorunun uluslararası basına taşınması olmuştur. Reuters, İnterfax ve BBC gibi uluslararası basın kuruluşları Azerbaycan Türklerinin tepkilerini dünya gündemine taşımışlardır. Bu da İran’da yaşayan Azerbaycan Türklerinin sorunlarının uluslararası platforma taşınması açısından önem taşımaktadır. Fakat Fars muhalif basını karikatür sorununa hiçbir şekilde yer vermemiş ve hatta İran Rejimi’ne destek verdiğini açıklamıştır. Hatırlatalım ki daha önce İran’ın Arap ve Kürtlerin yoğunlukta yaşadığı bölgelerde istikrarsızlıklar dünya medyasında yer alsa da Azerbaycan Türklerinin gösterileri ve tepkileri yer almamıştı.

ABD’nin Rolü Var mı?

Karikatür üzerine çıkan olayların kısa sürede bitmesini beklerken göstericilerin talepleri değiştirmesi ve bütün Azerbaycan şehirlerine yayılması Tahran’ı tedirgin etti. İran’da Azerbaycan Türklerini ayağa kaldıran karikatürün yayınlanması iki şekilde yorumlanabilir:1. Aşırı Fars milliyetçisinin akılsızca davranışı.2. Yabancı istihbarat servislerinin komplosu ile ortaya çıkan bir durum.Zamanlama açısından bakıldığında olayın bir komplo olduğundan şüphe duyulmamaktadır. Diğer yandan bu yaklaşımın Fars bilincinin bir ürünü olduğu da ortadadır.

Komplonun bir boyutu da İran Devleti’nin, Azerbaycan Türklerinin ülke içindeki gücünü ölçmek için böyle bir yönteme başvurduğudur. Fakat zaten uluslararası alanda sıkıntı içinde olan ve her açığını yakalamaya çalışan bir ABD’nin karşısında olan İran mantık çerçevesinde iç politikada güçlü ve bütün olduğu imajını vermek ister. İkincisi diğer etnik unsurlardan farklı olarak Azerbaycan Türklerinin ayağa kalkması İran’ı rejim değişikliğine kadar götürebilir. Dolayısı ile İran’ın böyle bir riski göze almış olması son derece düşük bir ihtimal gibi gözükmektedir.

Birçok değerlendirmede olaylar yabancı istihbarat servisleri ile ilişkilendirilmektedir. Tabi ki olay zamanlaması açısından akıllara hemen bu şüpheyi getirmektedir. İran’da Türklere yönelik Farslaştırma politikalarının temelini atan Rıza Pehlevi iktidara, 1925 yılında ABD-İngiltere işbirliği ile getirilmiştir. Diğer yandan İran’da yaşayan Azerbaycan Türklerinin kurduğu 1945–1946 Cumhuriyeti’ne, ABD destekli Rıza Pehlevi orduları tarafından son verilmiştir. Bu olaylar İran’da yaşayan Azerbaycan Türklerinin bilinçaltındaki yerini korumaktadır. Dolayısı ile Azerbaycanlılar ABD veya her hangi bir yabancı güce güvenmemektedir. Ayrıca gösterilere dış dünyadan destek gelmemiş tam tersi İran devleti gazeteyi kapattığı için eleştirilmiştir.

Bu tür gelişmelerin temelinde ABD değil İran Devleti’nin etnik gruplara yönelik baskıcı politikası bulunmaktadır. Zira Ahmedinecad’ın olayları ABD’nin kışkırttığını iddia etmesine rağmen Tebriz milletvekili Ekber Elemi tepkilerin nedeninin dışarıda değil içerde aranması gerektiğini söylemiştir. İran’ın Azerbaycan Büyükelçisi Efşar Süleymani ise Azerbaycan Türkleri’nin gösterilerini haklı olduğunu söylemiştir.[vii] Birikmiş sorunların çözülmeden kapatılmasının en kolay yolu olaylara ABD gölgesi düşürmektir. Dolayısıyla böyle bir yaklaşım İran’ın da işine yaramaktadır.

Türkiye’de yer alan birçok yorumun aksine gösteriler dış müdahale sonucunda değil tamamen İran basının kışkırtıcı karikatürü sonucunda gelişmiştir. Bu olay Fars basınının Türklere yönelik ilk hakareti değil, bardağı taşıran son damlası olmuştur. 1995’te de Azerbaycan’daki Türk öğrencilerin gösterileri, İran Radyo Televizyon Kurumu’nun Türklere yönelik tahkir içerikli bir anketiyle başlamıştır. Ayrıca İran’da yaşayan Azerbaycan şairi Muhammed Şehriyar, Farsların Türkleri “eşek” olarak tanımlamasına nazire olarak “Tahranlı eşek sen misin yoksa ben mi?” şiirini yazmıştır. Son dönemde Azerbaycan Türklerinin sivil taleplerini geri çeviren İran yönetiminin bu olayların çıkmasında birincil derecede sorumlu olduğu söylenebilir. Özellikle Ermenilerin sözde soykırım gösterilerine izin veren İran yönetiminin Azerbaycan Türklerinin Hocalı Soykırımı’nı anma isteklerini geri çevirmesi ve sık sık İran’ın sadece Farsların değil İran’da yaşayan diğer etnik grupların ülkesi olduğunu vurgulamasına rağmen İran Milli Takımını Fars Milli takımı olarak tanımlaması da olayların patlak vermesinde etkili olmuştur.

......................................................................................................................