İran’da Azerbaycanlılara Yönelik İnsan Hakları İhlalleri

90’lı yıllarından bu yana İran’da Azerbaycanlı kültürel aktivistler ve insan hakları savunucularına 80 yıldan beri süregelen sistematik baskı gün geçtikçe artmaktadır. Bu baskı sonucu olarak birçok aktivist gözaltına alınmaktadır. Birçok yerel dergi, dernek, STK, ve öğrenci toplulukları kapatılmıştır. Yukarıda belirtilen isimler dışında tutuklanıp ve bırakılan başka aktivisler daha var.

Coğrafi olarak Güney Azerbaycan, İran’ın kuzeybatısından merkezine doğru uzanan bölgedir. Bu bölge Doğu ve Batı Azerbaycan, Erdebil, Zencan, Gazvin illerini tamamen, Hemedan ve Merkezi illerini kısmen içermektedir. Bu bölge İran’ın Avrupa’ya açılan kapısı olduğu için stratejik önem taşımaktadır. İran Azerbaycanlıları, İran nüfusunun %24-30’unu[1] oluşturmaktadırlar.

Güney Azerbaycan’da siyasi örgütlenme 20. yüzyılın başlarından itibaren Rusya ve Avrupa’dan etkilenerek başladı ve 1906’da Tebriz’de Sattar Han ayaklanması ile doruğa ulaştı. Daha sonra 1920’de Şeyh Muhammed Hiyabani’nin liderliğindeki Azerbaycan Demokrat Partisi, 6 Ay süren Tebriz merkezli Azadistan hükümetini kurdu. 1945 yılında Azerbaycan Demokrat Fırkasının lideri olan Seyit Cafer Pişeveri, Azerbaycan Milli Hükümeti’ni kurarak merkezden özerkliğini ilan etti. Bu iki bağımsızlık hareketi, merkezi hükümet tarafından kanlı biçimde bastırıldı[2].

1926’ya kadar Kaçar hanedanı yönetimi altında olan Güney Azerbaycan göreceli özerkliğe sahipti. Azerbaycan eyaleti sahip olduğu bu konum nedeniyle, özellikle ticaret, kültür ve anadili kullanımında özgürdü. Rıza Han’ın 1926’da yönetimi ele geçirmesi ve Pehlevi hanedanlığını kurmasıyla, Güney Azerbaycan’ın bölgesel ekonomik, anadil kullanımı ve kültürel anlamdaki özgürlüğü sona erdi. Rıza Han’ın sert merkezileştirme politikaları nedeniyle, özerk Azerbaycan bölgesi birçok bağımlı ‘ostan’ yada illere bölündü[3].

Pehlevi hanedanlığı İran’ı yarım yüzyıldan fazla yönetti. Bu dönem boyunca, Farsça konuşan (tek dilli) tek bir millet yaratabilmek için merkezi otorite zor kullanarak asimilasyon politikası izlendi. Bu siyaset İran’ın Fars olmayan diğer etnik gruplarına kendi kimliklerini öne çıkarma şansı tanımamakta idi. Bunun sonucu olarak, Azerbaycan Türkçe’sinde gazete, dergi ve kitap yayınlanması yasaklandı, Azerbaycanlılara, Azerbaycan Türkçe’sinde eğitim ve öğretim hakkı tanınmadı. 1979 yılında Pehlevi yönetimi devrildi ve daha sonrasında İran İslam Cumhuriyeti kuruldu. Devrimin getirdiği değişim havası ile birlikte birçok etnik oluşumlar ortaya çıktı ve istekler belirdi[4].

İran İslam Cumhuriyeti anayasasına göre İran çok etnikli bir ülke olarak tanımlanmıştır. Anayasanın 19. maddesi[5] İran’da yaşayan etnik gruplara eşit hak tanımakta ve hiç bir gruba ayrıcalık / imtiyaz tanımamaktadır. Ayrıca anayasanın 15. maddesi[6] İran’ın resmi dilinin Farsça olduğunu ve bu dilin yanında yerel ve etnik dillerin basın ve toplu iletişim araçlarında kullanılabilir olduğunu ve ayrıca okullarda okutulabileceğini belirtmiştir[7]. Anayasadaki bu maddelere rağmen İran İslam Cumhuriyeti etnik gruplara karşı devrimden önceki asimilasyon siyasetini sürdürdü ve Fars olmayan diğer etnik grupların siyasal, medeni, ekonomik, kültürel ve özellikle anadili kullanma isteklerini geri çevirdi ve bu istekleri gündeme getiren topluluk veya kişilere karşı şiddet politikası uyguladı. Ayrıca anayasa madde 15’in 2. cümlesinin uygulanması için bugüne kadar, yasama anlamında hiçbir girişimde bulunulmamış ve söz konusu maddenin uygulanması için toplanan onlarca imza tomarına ve binlerce imzaya karşılık hiçbir resmi makam tarafından herhangi bir cevap verilmemiştir; üstelik anayasanın bu maddesinin uygulanmasını talep eden topluluklar veya kişiler “bölücü” ve “casus” gibi suçlamalarla karşı karşıya kalarak “ülke güvenliğine” veya “genel düzene” karşı suçtan dolayı yargılanmaktadırlar.

Nitekim 1990’dan sonra Azerbaycanlılar (İran Azerbaycanlıları), anayasal ve İran’ın taraf olduğu medeni ve siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel Haklar Sözleşmelerinde geçen haklarını talep etmek için toplumsal bir hareket başlattılar. Bu hareket daha sonra Azerbaycan Milli Hareketi adlandırıldı ve Azerbaycanlıların kültürel haklarını talep ederek Azerbaycan Türkçe’sinin okullarda öğretilmesi isteğinde bulundular. Hareket 1996 yılında İran meclis seçimlerinde doruk noktasına ulaştı. Azerbaycanlıların anayasal haklarının talebini ortaya atan Doğu Azerbaycan il merkezi Tebriz millet vekili adayının seçimlerde birinci turu geçmesine rağmen ikinci tura katılması engelledi. Bu olaylardan sonra Azerbaycanlılar milletvekili adaylarına destek olarak Tebriz’de gösterileriler düzenlediler. Bu protestolar sonucunda birçok insan gözaltına alındı ve olaylar istihbarat, polis ve yarı milis gücü olan Besiciler tarafından şiddet kullanılarak bastırıldı.

1997 yılında refomcuların iktidara gelmeleri ile beraber, az da olsa İran’da siyasi olarak özgürlükler verildi. Azerbaycanlılar bu 8 yıllık dönemi değerlendirip, kültürel faaliyetlerini arttırdılar. Ama reformcuların “İran bütün İranlılar için” ve buna benzer verdikleri sözlere rağmen, etnik grupların hakları doğrultusunda çok adım atılmadı.

“Herkes için adalet” sloganıyla cumhurbaşkanlığı seçimlerini kazanan Mahmut Ahmedinejad döneminde 12 Mayıs 2006 tarihinde İran Haber Ajansına bağlı olan İran gazetesinin “çocuk” ekinde Azerbaycan Türklerini aşağılayan bir karikatür yayınladı. Bunun üzerine Azerbaycanlılar karikatüre karşı protestolar gerçekleştirdiler[8].

22 Mayıs 2006 tarihinde Tebriz halkı, “anayasal” bir hak[9] olan gösteri haklarını kullanarak söz konusu karikatür ve İran Gazetesi aleyhine protesto gösterisi düzenlediler. Tebriz protestoları ve diğer Azeri şehirlerde düzenlenen protesto gösterileri sert bir şekilde bastırıldı ve Azerbaycan bölgesinde adı konulmayan sıkı yönetim uygulamalarına başlandı. Polis ve devlete bağlı milis güçler, şiddet kullanarak ondört kişiyi öldürdüler, yüzlerce kişi yaralandı ve bir çok kişi tutuklandı. Tebriz protestolarının ardından Erdebil, Urmiye, Negedeh(sulduz), Hoy, Zencan ve Miyana kentlerinde yapılan protestolarda da benzer manzaralar yaşandı[10]. Devlet organları tarafından açıklanan resmi haberlere göre Negedeh şehrinde 4 kişi protestolar sırasında öldürüldü[11].

Bu olaylar sırasında öldürülen, yaralanan, işkence edilen ve hapse mahkum edilen kişilerin adları aşağıda sıralanmıştır[12].

Ölenler

Negede: Tevhid Azerun, Himmet Esmzade, Hüseyin Fethipur, Asker Giyami[13],
Urmiye: Ferzad Esetpur, Eyvaz Seyyahi,
Meşkinşehr: Celil Abedi,

Tutuklananlar

Tebriz: 22 Mayıs tarihinde Tebriz’de gerçekleşen protestoda yüzlerce kişi tutuklandı ve 1.5 ay hapiste kaldıktan sonra tutuksuz yargılanmak üzere serbest bırakıldılar,

Zencan: 24 Mayıs tarihinde Zencan’da bir çok kişi gözaltına alınıp daha sonra tutuksuz yargılanmak üzere serbest bırakılmıştır. Azerbaycan Siyasi Mahpuslar Komitesi’nin kurucusu ve insan hakları savunucusu olan Rıza Abbasi[14] tutuklanmış ve 11 ay hapis yattıktan sonra serbest bırakılmıştır,

Erdebil:27 Mayıs tarihinde Erdebil’de gerçekleşen protesto gösterisinde birçok kişi tutuklanmış ve işkenceye maruz kalmıştır. Yaklaşık bir senedir Erdebil cezaevinde bulunan Abbas Lisani bu tutuklulardan biridir ki, çeşitli düşünce suçlusu olarak halen Eher hapishanesindedir,

Negede: Ali Celili, Ali Rezai, Gulam Babavend, Mehdi Nuri.

Yaralananlar

Tebriz: Vahid Daverpenah. Genç protestocu gösteri sırasında yaralanarak iki gözünü kaybetmiştir,

Negede: Hüseyin Sanati, Mehdi Azizi, Behreng Dağestani, Hüseyin Piralgöz, Şerham Nevruzi, Ali İbrahimi.

Mayıs 2006 karikatür krizinden sonra Azerbaycanlıların yaşadıkları bölgelerde her hangi bir itiraz şiddetle bastırılıp ve büyük ölçüde tutuklamalar gerçekleştirilmektedir. Ayrıca her yıl 21 Şubat Dünya Anadili Günü[15], Babek Kalesi[16], 12 Aralık Milli Hükümetin[17] kurulması yıl dönümü ve benzeri etkinliklerden önce, etkinliklere katılacak olan kişilere göz dağı vermek için hareketin önde giden kişilerine karşı geniş çapta tutuklamalar başlatılıyor[18]. Esassız suçlamalara maruz kalıp çeşitli cezalara çarptırılan Azerbaycanlı aktivistlerin listesini değişik yerel ve uluslar arası kaynaklara dayanarak aşağıda dikkatinize sunuyoruz.

Hapis Cezasına Çarptırılanlar:

1. Abbas Lisani (Leysanlı)
Abbas Lisani ilk kez 3 Haziran 2006 tarihinde tutuklanmıştır; Fakat 7 Haziran’a kadar ailesine Lisani’nin nerede tutulduğu hakkında bilgi verilmemişti. 26 gün sonra yani 29 Haziran 2006 tarihinde ailesi ile görüşmesine izin verilmiştir.

Gözaltında iken, Abbas Lisani Ararlık 2006 tarihinde Erdebil şehri savcısına mektup yazarak dosyasının mahkemeye gönderilmesini ve yargılama işlemlerinin başlatılmasını talep etmiştir; aksi takdirde açlık grevine başlayacağını söylemiştir. Fakat Lisani’nin bu istemi dikkate alınmamış ve bu duruma itiraz eden Lisani 16 Ocak 2007 tarihinde siyasi suçlularının bulunmadığı ve uyuşturucu bağımlılarının tutulduğu koğuşa gönderilmiştir. Bu uygulamaya itiraz eden Lisani açlık grevine başlamıştır. Lisani 58 günlük grev süresince hücrede tutulmuştur. Lisani, ailesinin ve arkadaşlarının ricası üzerine açlık grevine son vermiştir[19]. Bunun sonucunda Lisani aşırı biçimde zayıflamıştı ve hatta konuşmada zorluk çekmekte imiş. Fakat Lisani için sağlık hizmetleri verilmemiştir[20].

27 Eylül 2006 tarihinde Abbas Lisani, karikatür krizi gösterilerine katıldığı için 10 ay hapis ve 50 kırbaç cezasına çarptırılmıştır. Mahkeme kararına itiraz eden Lisani’nin cezası, önce 10 aydan 12 aya daha sonra da 18 ay hapis cezasına çıkarılmıştır ve 50 kırbaç cezası aynen kalmıştır.

İşkence edildiği için, Lisani’nin mide, böbrek ve kaburgaları zarar görmüştür. 28 Ocak 2007’de Lisani’nin öldüğü söylenmiştir. Bunun üzerine annesine, Lisani ile konuşmasına izin verilmiştir. Bir gün öncesinde Lisani’nin dosyası hakkında Tebriz milletvekili hapishane yetkililerine bir mektup yazarak Lisani’nin dosyasının Tahran’a aktarılmasını istemiştir.

Abbas Lisani daha önce de aşağıda adı geçen etkinliklere katıldığı için tutuklanmıştı;

- Ağustos 2005; Meşrutiyet günü kutlamaları törenine katılma,
- 2005; Babek Kalesi etkinliklerine katılma,
- 2004; Ser Çeşme Camii protestolarına katılma.

Lisani bu faaliyetlerinden dolayı bir yıl hapis, 5 milyon Tümen (yaklaşık 6000 dolar) para cezasına çarptırılmış ve hücrede gözaltında bulundurulmuştur. Ayrıca Ser Çeşme Camii protestoları sırasında şiddete maruz kalan Lisani’nin burnu ve kaburgası kırılmıştır. Fakat davaya bakan hakim Lisani’nin tıbbı destek almasına izin vermemiştir. Bunların yanı sıra Lisani çeşitli suçlamalardan dolayı da birkaç kez gözaltına alınmıştır. Öte yandan Lisani’nin işlettiği kasap dükkanı emniyet görevlileri tarafından kapatılmış ve evi kameralarla takip altında imiş. Abbas Lisani “düzen aleyhine propaganda” suçundan yargılanmaktadır[21].

2. Hadi Hamidi Şafig
Urmiye Azad Üniversite’si Mimarlık Bölümü öğrencisi olan Hadi Hamidi Şefig, 23 Mayıs 2006 tarihinde Urmiye şehrinde karikatür aleyhine düzenlenen gösterilerde gözaltına alınmıştır. 27 gün gözaltında tutulduktan sonra teminat karşılığı serbest bırakılmıştır. Daha sonra mahkemeye çıkarılmış ve bir yıllık hapis cezasına çarptırılmıştır. Şafig’in bu cezası ertelenmiştir[22].

Daha sonra Şefig 11 Aralık 2006 tarihinde Urmiye’de, Milli Hükümet’in kuruluş yıl dönümü törenlerinde tutuklanmıştır. Şefig Urmiye kentinin İstihbarat Dairsinde gözaltında iken sorgula sırasında maruz kaldığı işkencede iki parmağı kırılmıştır[23]. Yasal olmayan gösterilere katıldığı için 2 bin dolar para cezasına, Güney Azerbaycan İstiklal Partisi’ne üye olmaktan ve bölücülük- Pantürkistlik suçlamalarından dolayı 10 ay hapse mahkum edilmiştir. Ayrıca, Şefig’ın üniversiteyi bitirmesine 12 kredi kala, üniversiteden atılmıştır.

3. Mehdi Nuri (Elman)
Negede Azad Üniversitesi İnşaat Mühendisliği öğrencisi olan Nuri Mayıs 2007’de Azerbaycanlıları aşağılayan karikatüre karşı düzenlenen gösterilerde gözaltına alınmıştır. 80 gün belirsiz bir şekilde gözaltında tutulduktan sonra 10 Eylül 2007 tarihinde teminat karşılığında serbest bırakılmıştır. Daha sonra Urmiye şehrinin İslami Devrim Mahkemesi 3. şubesi tarafından, GAMOH’a üye olmaktan ve ülke güvenliğine karşı suçlaması ile 2 yıl hapse ve 3 yıl Batı Azerbaycan, Doğu Azerbaycan, Erdebil ve Zencan illerinde ikametten men cezasına çarptırılmıştır[24].

Nuri’nin üniversitedeki eğitimini dondurma talebi kabul edilmemiş ve üniversiteden atılma ihtimali yüksektir. Yaklaşık 4 ay önce Urmiye Hapishanesinden, Tebriz Hapishanesine götürülmüş, ancak halen ailesi ile görüşmesine izin verilmemiştir.

4. Hamid Arğış( Rüstemi)
Azerbaycanlı şair, yazar ve gazeteci, Hoy şehrinin İslami Devrim Mahkemesi tarafından bir yıl hapse, iki yıl Bicar kentine sürgüne mahkum edilmiştir ve 3 sene yazılarına yayın yasağı getirilmiştir. Hemid Arğış, “Ve Senin Hikayelerim”, “ Karlı Erk” ve “ Hikayeler Topluluğu” gibi kitapların yazarıdır.

Rüstemi, 21 Şubat 2006 tarihinde Dünya Ana Dili Günü münasebeti ile düzenlenen gösterilerde Hoy kenti güvenlik güçleri tarafından tutuklanmıştır. Söz konusu tutuklamadan sonra yazarın evi ve işyeri güvenlik güçleri tarafından aranmış, bilgisayar, özel kitaplar ve el yazmalarına el konulmuştur[25].

Azeri ünlü yazar, Omid-i Zencan, Peyk-i Azer, Nevid-i Azerbaycan, Şems-i Tebriz, Yeşil Yol ve Yaprak dergilerinde bir çok şiir, öykü ve makale yayınlamıştır. Ayrıca yazar Azerbaycan hikaye edebiyatı üzerinde faaliyet gösteren “Arğış” adında bir internet sitesinin yöneticisidir (http://www.arghish.com/). Rustemi cezası infaz edilmemiştir ve mahkeme tebliğini beklemektedir.

5. Abdülaziz Azimi Kadim
Azerbaycanlı aktivist, din adamı Hüccet Ül-İslam Abdülaziz Azimi Kadim, Kum kenti Din Adamları Özel Mahkemesi 2. şubesi tarafından 1 yıl hapis cezasına çarptırılmıştır. Hüküm 3 Şubat 2006 tarihinde mahkemeye çağrılarak kendisine tefhim edilmiştir (yüzüne karşı okunmuştur).

Verilen hükümde şu ifadeler yer almaktadır:
“Dosyanın içeriğinden, daha önce Din Adamları Özel Mahkemeleri 5. şubesinin 30 Mart 2005 tarihinde verdiği hükümle, adı geçen şahsın 10 yıl süreyle din adamı görevi yapmaktan men edildiği ve 10 yıllık süre dolduktan sonra, ancak hükmü infaz eden savcının isteği ve Din Adamları Özel Mahkemesi’nin onayı ile tekrar din adamı görevi yapabileceği öngörülmüştür. Azimi Kadim’in itirazı üzerine 20 Şubat 2006 tarihinde temyiz mahkemesine gönderilen hüküm aynen onaylanmış ve kesinleşmiştir. Azimi Kadim verilen hükme uymayarak din adamı görevini sürdürmeye devam etmiştir. Bunun üzerine Din Adamları Özel Mahkemesi, verilen karara uymayan Azimi Kadimi yeniden yargılayarak 91 gün hapis cezasına çarptırmıştır. Azimi Kadim 20 Şubat 2007 tarihinde verilen hükme rağmen din adamlarına ait görev elbisesini giymiş durumda Kum şehri savcılığına müracaat etmiş ve yargılama sırasında da mahkeme kararına uymadığını dile getirerek karara uymamakta direnmişti.”

Din Adamları Özel Mahkemeleri Hüccet Ül-İslam Abdülaziz Azimi Kadim’i suçlu bularak Din Adamları Özel Mahkemeleri Yönetmeliğinin 43. ve İslami Ceza Kanunu’nun 48. maddelerine dayanarak 1 yıl hapis cezasına çarptırmıştır.

Hüccet Ül-İslam Abdülaziz Azimi Kadim geçen yıllarda defalarca tutuklanmış ve hapse atılmıştır. 5 Ağustos 2005 tarihinde Tebriz’de yapılan Meşrutiyet Devrimi yıl dönümü töreninde tutuklanmış ve 3 ay gözaltında tutulduktan sonra teminat karşılığı şartlı olarak Salı verilmiştir. Azimi Kadim Tebriz Din Adamları Özel Mahkemesi’nde yargılandıktan sonra bir yıl hapis, Azerbaycan bölgesi dışında geçirilmek üzere 5 yıl sürgün ve “din adamları haysiyetine hakaret” suçundan 10 yıl süreyle din adamı görevi yapma yasağı cezasına çarptırılmıştır. Mart 2006’da Azimi Kadim hapis cezasını geçirmek üzere Tebriz hapishanesine götürülmüştür; fakat 6 ay sonra şartlı aftan yararlanarak serbest bırakılmıştır. Uluslar Arası Af Örgütü 24 Ağustos 2005, 4 Mayıs 2006 ve 27 Ekim 2006 tarihlerinde Hüccet Ül-İslam Abdülaziz Azimi Kadim hakkında 3 ayrı bildiri yayınlamıştır[26].

6. Asker Akberzade:
Ekim 2006 tarihinde İran’da ana dilde eğitim hakki için düzenlenen gösterilere katıldığından dolayı güvenlik güçleri tarafından gözaltına alınmıştır. Erdebil kenti İslami Devrim Mahkemesi tarafından 4 ay hapis cezasına çarptırılmıştır[27].

7. Muhsin Hüseyinzade, Tayyip İbrahimzade:
Bu kişiler 2006 Ekim ayında İran’da okullarda Azerbaycan Türkçe’sinin okutulmamasına itiraz olarak katıldıkları gösteride güvenlik güçleri tarafından gözaltına alınmışlardır. Birkaç gün gözaltında tutulan adı geçen şahıslar teminat karşılığında serbest bırakılmışlardır. Daha sonra bu kişiler Makü İslami Devrim Mahkemesi tarafından 6 ay hapse çaptırılarak Aralık ayının başlarında Makü hapishanesine gönderilmişlerdir. Bu kişilerin işkenceye maruz kalmışlardır[28].

8. Ali Hacmuhammedi:
21 Şubat Dünya Anadili Günü münasebeti ile düzenlenen gösterilere katıldığı için gözaltına alınmıştır. Bir süre gözaltında tutulduktan sonra Negede kenti mahkemesi tarafından 2000 dolar nakit, 30 kırbaç ve 4 ay hapis cezasına çarptırılmıştır. Hacmuhammedi 2007 Kasım ayı ortalarında güvenlik güçleri tarafından tutuklanarak Negede hapishanesine götürülmüştür. Hacmuhammedi’nin kırbaç ve 4 aylık hapis cezası infaz edilmiştir[29].

9. Feridun Mehdipur:
Urmiyeli aktivist Mehdipur Şubat ve Eylül 2007 tarihlerinde mahkeme tarafından Güney Azerbaycanlı bölücü gruplarla işbirliği ve ülke güvenliği aleyhine eylemlerde bulunma ve Mayıs 2006 olaylarında bildiri dağıtma suçlamalarından dolayı 39 ay bir gün hapis cezasına çarptırılmıştır. Kararın 30 ayı, 4 yıl süre ile ertelenmiştir. Ancak 9 ay bir günü kesinleşmiştir. 10 Şubat 2008 tarihinde Urmiye Hapishanesine götürülmüştür. Mehdipur daha önce de 2 ay Urmiye İstihbarat dairesinde gözaltında tutulmuştur. Mehdipur şu anda Urmiye hapishanesi 12 nolu koğuşunda bulunmaktadır[30].

10. Hoccet Nasiri:
26 yaşındaki aktivist Mayıs 2007 tarihinde Urmiye’de gözaltına alınmıştır. Bir süre Urmiye İstihbarat dairesinde gözaltında tutulan Naseri teminat karşılığında serbest bırakılmıştır. Nasiri daha sonra Urmiye İslami Devrim Mahkemesi’nde yargılanarak 4 ay hapis cezasına çarptırılmıştır. 2008 Ocak ayında ceza infazı için Urmiye hapishanesine götürülmüştür. Nasiri, şu anda Urmiye hapishanesi 12 nolu koğuşunda tutulmaktadır[31].

11. Muhammed Rıza Evezpur:
16 yaşında ve lise öğrencisi olan Evezpur ilk kez 9 Nisan 2006 tarihinde duvara slogan yazdığı için ve ayrıca “Ben Türküm” yazdığı gerekçesi ile tutuklanmıştır. İkinci kez 2006 eğitim yılı başlamadan önce anadilde eğitim protestolarının arifesinde tutuklanmıştır. Üçüncü kez ise 19 Haziran 2007 tarihinde tutuklanmıştır. Muhammed Rıza Evezpur bölücülük, ırkçılık ve Pantürkizm suçlaması ile “gıyaben” yargılanarak 4 ay hapis cezasına çarptırılmıştır[32].

İnsan hakları kuruluşlarına göre Muhammed Rıza Evezpur işkenceye maruz kalmış ve avukat tutma hakkından da yoksun bırakılmıştır[33].

Teminat Karşılığı Serbest Bırakılan Kişiler:

Said Metinpur
İnsan hakları savunucusu, yazar ve gazeteci Said Metinpur “mahkeme kararı olmadan” İran İstihbarat Bakanlığı’na ayrılan Tahran Evin hapishanesindeki 209 nolu koğuşta 276 gün tutulduktan sonra ağır teminat (yaklaşık 520,000 dolar) karşılığında 27.02.2008 tarihinde serbest bırakılmıştır[34]. 25 Mayıs 2007 tarihinde Zencan İstihbarat Dairesi memurları tarafından gözaltına alınmış[35] olan Metinpurun’un hangi suçtan dolayı 276 gün gözaltına tutulduğu hakkında bugüne kadar hiçbir yetkili açıklama yapmamıştır. Yedi ay sonra Metinpur’a ailesi ile görüşme izni verilmiştir[36]. Bu süre içerisinde 7 aya yakın Metinpur hücrede tutulmuştur. Metinpur, İran Anayasası’nda güvence altına alınmış olan avukat tutma hakkından da yoksun bırakılmıştır. Metinpur daha önce 20 Şubat 2007 tarihinde Zencan şehrinde Dünya Anadili günü münasebeti ile gerçekleşen etkinlikte iki kardeşi ile birlikte gözaltına alınmıştı. Gözaltına alınma sırasında şiddete maruz kalan Metinpur 10 gün gözaltında kaldıktan sonra teminat karşılığında serbest bırakılmıştı.

Çeşitli ve değişik kaynaklardan edinilen bilgilere göre Metinpur işkenceye maruz kalmıştır ve televizyonda çıkıp pişman olduğuna dair konuşma yapması için kendisine baskı yapılmıştır. İran İstihbaratının bu uygulamaları ve yargı makamlarının susması tamamı ile İran Anayasası ve İran’ın taraf olduğu uluslar arası sözleşmelere aykırıdır[37]. Metinpur şu anda mahkeme gününü beklemektedir.

Behruz Saferi ve Leyla Haydari
Kültürel ve siyasal haklar için mücadele eden Behruz Saferi Haziran 2007’de istihbarat tarafından gözaltına alınmıştı[38]. Eşi Leyla Haydari de 28 Ağustos 2007 tarihinde, kocası Behruz Safari’yi ziyarete gittiğinde gözaltına alınmıştı[39]. Her ikisi de Tahran Evin hapishanesinde tutulmakta idiler. Behruz Safari ve eşi Leyla Haydari, kişi başı 800 milyon Riyal (yaklaşık 85,000 dolar) teminat karşılığında serbest bırakılmıştır. Şu anda mahkeme gününü beklemektedirler[40].

Çeşitli kaynaklara göre Behruz ve Leyla işkenceye maruz kalmışlar ve avukat tutma hakkından da yoksun bırakılmışlardır.

Behruz Saferi Mayıs 2006 tarihinde İran Gazetesi’nde yayınlanan Karikatür krizinin birinci yıl dönümü protestolarından hemen sonra gözaltına alınmıştır. Behruz Saferi Aralık ayına kadar memleketi olan Zencan’da gözaltında tutulmuş ve daha sonra Tahran Evin hapishanesine götürülmüştür.

Leyla Haydari kitap, müzik ve benzeri kültürel ürünleri satan bir mağazayı, 2006 yılında İran yetkilileri tarafından kapatılana kadar işletmekteydi. Leyla Haydari eşinin tutuklu bulunduğunun gizili tutulmasına dair yetkililer tarafından yapılan uyarıları kabul etmesine rağmen, 28 Ağustos 2007 tarihinde gözaltında bulunan eşini ziyarete gittiğinde tutuklanmıştır. Leyla Haydari daha sonra 4 Aralık’ta Tahran Evin hapishanesine götürülmüştür. 31 Aralık 2007 tarihinde aileleri onları ziyaret etme şansı bulmuş ve söylediklerine göre her ikisi de ikrar etmek için işkence edilmişlerdir.

Leyla Haydari’nin sağlık durumu iyi değildir ve sürekli baş ağrısından (migren) ve kalp rahatsızlığından şikayetçidir ve tedaviye ihtiyacı var. Leyla Haydari’nin hapishane dışında tedavi görmesi önerilmiştir, buna rağmen Leyla Haydari’nin sağlık hizmetlerinden yararlanmasına halen izin verilmemektedir. Leyla Haydari soruşturma sırasında birkaç kez bayılmıştır[41].

Celil Ganilu
Azeri siyasi aktivist Celil Ganilu 27 Haziran 2007 tarihinde Zecan şehri İstihbarat Dairesi tarafından gözaltına alınarak bir süre sonra Tahran Evin hapishanesine götürülmüştür ve daha sonra yeniden Zencan hapishanesine geri getirilmiştir. En son 4 Aralık 2007 tarihinde yeniden Tahran Evin hapishanesine İstihbarat Bakanlığı’na ayrılan 209 nolu koğuşa götürülmüştür.

Ganilu da diğer Azeri aktivistler gibi avukat tutma hakkından yoksun bırakılmış ve ayrıca bugüne kadar itham edildiği suç kendisine tefhim veya tebliğ edilmemiştir. Ayrıca Celil Ganilu 21 Şubat 2007 tarihinde Dünya Anadili Gününde Zencanlı gazeteciler ve aktivistler tarafından düzenlenen etkinlik sırasında güvenlik güçlerince tutuklanmıştır. Ganilu 26 gün hücrede tutulduktan sonra Zencan hapishanesine ve daha sonra da Tahran Evin hapishanesi 209 nolu koğuşta gözaltında tutulmuştur[42]. Ganilu 800 Milyon Riyal (yaklaşık 92,000 dolar) teminat karşılığında serbest bırakılmıştır[43]. Şu anda mahkeme gününü beklemektedir.

Alirıza Metinpur
Said Metinpur’a baskıları artırmak için kardeşi Alirıza, 28 Ağustos 2007 tarihinde gözaltına alınmıştır. Bir ay Zencan İstihbarat Dairesinde tutuklu olan Alirıza, daha sonra Zencan hapishanesine götürülmüştür. 4 Aralık 2007 tarihinde diğer Zencanlı aktivistlerle birlikte Tahran Evin hapishanesine götürülmüştür. Ailesi 17 Aralık’ta Alirıza’yı ziyaret etmişler.

Ailesi Alirıza’nın aşırı biçimde kilo verdiğini ve sağlık durumunun iyi olmadığını bildirmiştir. Alirıza Metinpur, avukat tutma hakkından yoksun bırakılmış ve ayrıca bugüne kadar itham edildiği suç kendisine tefhim veya tebliğ edilmemiştir. Alirıza Metinpur, mahkemeye çıkarılmadan ve “mahkeme kararı olmadan” gözaltında tutulmuştur[44]. Metinpur 1 milyar Riyal (yaklaşık 107000 dolar) teminat karşılığında serbest bırakılmıştır. Şu anda mahkeme gününü beklemektedir[45].

Salih Kamrani
İnsan hakları savunucusu avukat Salih Kamrani[46] 18 Ağustos’ta serbest bırakılmıştır. Uluslararası Af örgütüne göre Salih Kamrani Azerbaycanlı aktivistlerin avukatlığını üstlendiği için tutuklanmıştır. Salih Kamrani avukatlık mesleğini yapmaktan men edilmiştir.

Kamrani 14 Haziran 2006 tarihinde gözaltına alınmış ve Tahran Evin hapishanesi 209 nolu kuşağa götürülmüştür. Kamrani’nin nerede olduğu hakkında kimsenin bilgisi yoktu ve daha sonra Kamrani İstihbarat tarafından gözaltına alındığını öğrenilmiştir. 18 Haziran 2006 tarihinde eşi Mina Askeri onu ziyaret etme şansını bulmuştur. Kamrani gözaltında iken sürekli olarak hücrede tutulmuştur ve ruhsal işkenceye maruz kalmıştır; hatta eşinin de tutuklanması ile tehdit edilmiştir. Kamrani eşine tehditlere son verilmesi için birkaç kez açlık grevine başlamıştı. Kamrani’nin kalp hastalığı var ve sürekli sağlık kontrolü altında olmalıdır ve hapiste iken sağlık kontrolü talepleri reddedilmiştir. Kamrani serbest bırakıldıktan sonra sağlık sorunları daha da kötüye gitmiş ve buna ilave açlık grevlerinden dolayı iç organlarında da sorunlar ortaya çıkmıştır. 18 eylül 2006 tarihinde Kamrani düzene karşı faaliyet suçlaması ile bir yıl hapis cezasına çaptırılmıştır, ve cezası beş yıl süre ile ertelenmiştir.

Kamrani daha sonra 18 Ağustos 207 tarihinde yeniden gözaltına alınmış ve 22 aralık 2007 tarihinde 150.000 dolar teminat karşılığında serbest bırakılmıştır. Kamrani bu sürede de İstihbarata ayrılmış olan Evin hapishanesi 209 nolu koğuşta geçirmiştir[47]. Şu anda mahkeme gününü beklemektedir.

Abdullah Abbasi Cevan:
Tahran Recai Üniversitesi öğretim üyesi Abdullah Abbasi Cevan 18 Ağustos 2007 tarihinde gözaltına alınarak Tahran Evin hapishanesi 209 nolu koğuşuna götürülmüştür. Güvenlik güçleri Abbasi Cevan’ın evinde arama yaparak, bilgisayarına ve kitaplarının bir kısmına el koymuşlardı. Abbasi Cevan 25 Aralık 2007 tarihinde 131 gün gözaltında tutulduktan sonra yaklaşık 90,000 dolar teminat karşılığında serbest bırakılmıştır. Şu anda mahkeme gününü beklemektedir[48].

Muhammed Ali Haydari
Dr. Haydari Tahran Üniversitesi’nde yayınlanan Düzgün Xeber (Düzgün Haber) dergisinin sorumlu müdürü ve Azerbaycan Öğrenci Yayınları Topluluğu’nun genel sekreteri idi. Bununla birlikte Dr. Haydari’nin Azerbaycan Milli Hareketi ile ilgili farklı yayın organlarında yayınlanmış çok sayıda yazısı bulunmaktadır[49]. Dr. Haydari Tahran Üniversitesi Uluslararası İlişkiler bölümünden doktora mezunu olup Taavon (Yardımlaşma) Bakanlığı uluslar arası ilişkiler bürosunda çalışmaktadır. Haydari 27 Ekim 2007 tarihinde 55,000 dolar teminat karşılığında serbest bırakılmıştır. Şu anda mahkeme gününü beklemektedir[50].

Yakup Salekiniya (İlgar Merendli)
İnsan hakları aktivisti, gazeteci ve ASMEK ( Azerbaycan Siyasi Mahpuslar Komitesi ) kurucularından olan Yakup Salekiniya 31 Ekim 2007 tarihinde Tahran’da tutuklanmış ve Evin hapishanesine götürülmüştür. 20 gün hücrede kalan Salekiniya, güvenlik güçleri tarafından sorgulanmıştır. Salekiniya daha önce de Nisan 2004 tarihinde ASMEK’in kurucuları tutuklandığı sırada gözaltına alınmıştı. Yakup Salekiniya 19 Aralık 2007 tarihinde yaklaşık 90,000 dolar teminat karşılığında serbest bırakılmıştır. Şu anda mahkeme gününü beklemektedir[51].

Mir Kasım Seyyidinzade
Gazeteci olan Seyyedinzade 1 Kasım 2007 tarihinde gözaltına alınmıştır. 22 Aralık 2007 tarihinde 45,000 dolar teminat karşılığında serbest bırakılmıştır. Gözaltı süresinin büyük bölümünü hücrede geçiren Seyyedinzade avukat tutuma hakkından da mahrum bırakılmıştır. Şu anda mahkeme gününü beklemektedir[52].

Şehnaz Gulami
Kadın hakları savunucusu ve gazeteci Şehnaz Gulami, 20 Ağustos 2007 tarihinde İran istihbarat güçleri tarafından gözaltına alınmıştır. Gulami gözaltına alınırken şiddete maruz kalmıştır[53]. 22 gün gözaltında tutulduktan sonra 10 milyon Tümen (yaklaşık 11,000 dolar) teminat karşılığında serbest bırakılmıştır[54].

Muhammed Nosrati, Şehrzat Azermi
Ankara Üniversitesi İstatistik Bölümü yüksek lisans öğrencisi olan Nosrati ve Ankara Üniversitesi İngiliz Dili Bölümü doktora öğrencisi olan eşi Şehrzad Azermi, 25 Eylül 2007 tarihinde Nosrati’nin hasta olan annesini ziyaret amacıyla Türkiye’den İran’a geçerken sınır kapısı güvenlik güçlerince gözaltına alınmışlardır. Tutuklamadan bir hafta sonra Nosrati’nin annesinin vefat etmesi nedeni ile Nosrati’nin eşi serbest bırakılmış fakat Muhammed Nosrati’nin sadece annesinin yas törenine katılabilmesi için geçici izin verilmiştir ve daha sonra tekrar Tahran Evin hapishanesine götürülmüştür. Bir hafta gözaltında kalan Şehrzad Azermi 5 Kasım 2007 tarihinde Evin hapishanesinde eşi Muhammed Nosrati ile görüşmüştür. Nosrati avukat tutma hakkından yoksun bırakılmıştır. Nosrati’nin ailesi güvenlik güçlerince baskı altında tutulduğundan, tutuklanma haberi çok geç yayılmıştır. Nosrati 22 Aralık 2007 tarihinde serbest kalsa da pasaportuna el konulmuş ve yurtdışına çıkışı yasaklanmıştır. Şu anda mahkeme gününü beklemektedirler[55].

Şartlı Serbest Bırakılanlar:

Ekber Azad
Gazeteci ve yazar; 2004 yılında Babek Kale’sı etkinliğinde gözaltına alınmıştır ve 67 gün Tebriz ve Tahran Evin hapishanesinde gözaltında tutulduktan sonra teminat karşılığı serbest bırakılmıştır. Daha sonra mahkemeye çıkarılarak 1 yıl hapis cezasına çarptırılmıştır ama Ekber Azad karara itiraz etmiştir. Bunun üzerine cezası 4 aya indirilmiştir [56].

Hasan Raşidi
Yazar ve gazeteci olan Raşidi bir kaç kez kültürel faaliyetlerinden dolayı gözaltına alınmıştır. Mahkemeye çıkarılarak 1 yıl süre ile aynı faaliyetlerde bulunmama şartı ile verilmiş olan beş yıllık hapis cezası ertelenmiştir[57].

Hasan Hergülü (Demirci)
Müzisyen ve kültürel haklar aktivisti olan Hergülü birkaç kez kültürel faaliyetlerinden dolayı gözaltına alınmıştır. Karikatür krizinden sonra tutuklandı ve 6 ay hapis yattıktan sonra serbest bırakıldı. İşlettiği müzik kursu kapatılmıştır[58].

Elyaz Yekanlı
Gazeteci ve yazar olan Yekanlı uzun süre hapiste tutulmuş ve işkence maruz kalmıştır[59].

Cengiz Bahtaver (Çengiz Bakhtaver)
20 Ağustos 2006 tarihinde 90 gün süre ile hapis yattıktan sonra serbest bırakılmıştır. Hapis süresinde ruhsal ve fiziksel işkenceye maruz kalmıştır[60].

Hüseyin Ahmediyan (Artum Dinç)
Sosyolog ve araştırmacı. 22 Mayıs olaylarından sonra gözaltına alınmıştı. Daha sonra mahkemeye çıkarılarak 3 yıl hapis cezasına çarptırılmıştır. Ahmediyan mahkeme kararına itiraz etmiş ve bunun üzerine karar temyize gönderilmiştir[61].

İbrahim Reşidi
Şair ve yazar. Birkaç kez kültürel faaliyetlerinden dolayı gözaltına alınmıştır[62]. 10 ay hapis cezasına çarptırılan Reşidi mahkeme kararının kendine tebliğ edilmesine rağmen karara karşı direnmektedir.

Rıza Abbasi
İnsan hakları aktivisti. 11 ay hapiste tutulduktan sonra serbest bırakılmıştır. Abbasi hapiste iken kötü muameleye maruz kalmıştır[63].

Behruz Alizade
Genç aktivist bir kaç kez gözaltına alınmıştır. Eylül 2006 tarihinde anayasada geçen ana dilinde eğitim hakkı gösterilerinde tutuklanarak 16 ay hapis cezasına çarptırılmıştır. Alizade 14 ay hapis yattıktan sonra serbest bırakılmıştır[64].

Amir Abbas Benayi Kazemi
Kültürel hakları aktivisti olan Kazemi 14 mayıs 2007 tarihinde İran istihbarat güçleri tarafından gözaltına alınmıştır. Bu süre içinde işkenceye maruz kalmıştır. Mahkemeye çıkarılarak 1 yıl hapis cezasına çarptırılmıştır ama 17 kasım 2007 tarihinde şartlı olarak serbest bırakılmıştır[65].

Ali Şadi
İlk kez Mayıs 2006 karikatür krizi olaylarında tutuklanmıştır. İki ay Serap şehrinde güvenlik güçleri tarafından gözaltında tutulan Şadi teminat karşılığında serbest bırakılmıştır[66]. Şadi düzene karşı gelme ve Türkçe kitap dağıttığı suçlamaları ile 1 yıl hapis cezasına çaptırılmıştır. Şadi daha sonra karikatür krizi olaylarının yıl dönümünde Mayıs 2007 tarihinde 26 gün süre ile gözaltına alınmıştır. Şadi 17 Eylül 2007 tarihinde hapis cezasını geçirmek için tutuklanarak Serap hapishanesine götürülmüştür. Ali Şadi şartlı aftan yararlanarak 29 Ocak 2008 tarihinde serbest kalmıştır[67].

Said Naimi
İnsan hakları savunucusu olan Naimi Zencan Üniversitesini İslami Cemiyet topluluğu üyesi ve Ses dergisinin kurucusudur. Ayrıca ASMEK kurucularından ve reformculara bağlı olan Edvar-i Tehkim merkez yönetim üyesidir. Said Naimi 22 Nisan 2004 tarihinde saat 23 sularında Kerec kentindeki evinde tutuklanmış ve evi güvenlik güçlerince aranarak kitapları ve bilgisayarına el konulmuştur. 3 gün boyunca sorgulanan Naimi ASMEK’in kapatılması şartı ile ve teminat karşılığında serbest bırakılmıştır. 2004 Nisan ayından itibaren Said güvenlik güçleri tarafından izlenmektedir[68].

Hapis Cezalarını Geçiren Kişiler

Gulam Rıza Amani
Gazeteci ve siyasal aktivist. İlk kez 2000 yılında tutuklanmıştır. Mahkemeye çıkarılarak 3 yıl hapis cezasına çarptırılmıştır. 2003 yılında 3 yıl hapis yattıktan sonra serbest bırakılmıştır[69]. Amani karikatür krizinden sonra 3 ay Tebriz istihbarat dairesinde ve Tahran Evin hapishanesinde gözaltına alınmıştır[70]. Amani daha sonra da birçok kez istihbarat tarafından gözaltına alınmıştır.

Mehdi Babai
Kültürel haklar aktivisti. 11 Temmuz 2006 tarihinde gözaltına alınmıştır[71]. Babai gözaltında iken işkenceye maruz kalmıştır. Uzun süre gözaltında tutulduktan sonra Eylül 2006 tarihinde mahkemeye çıkarılarak 6 hapis cezasına çarptırılmıştır[72].

Mansur Ciddi
Ekim 2006 tarihinde İran’da ana dilde eğitim hakkı için düzenlenen etkinliğe katıldığından dolayı güvenlik güçleri tarafından gözaltına alınmıştır. Erdebil kenti mahkemesi tarafından 4 ay hapis cezasına çarptırılmıştır. Ciddi 18 Şubat 2008 tarihinde serbest bırakılmıştır[73].

Şirzad Hacilu
Hoy şehrinde bulunan Evrin topluluğunun (STK) sekreteri olan Hacilu 21 Şubat 2006 tarihinde Dünya Ana dili Günü münasebeti ile düzenlenen etkinliğe katıldığı için güvenlik güçleri tarafından tutuklanmış ve 15 gün hücrede gözaltında tutulmuştur. Hacilu, Hoy şehri İslami Devrim Mahkemesi tarafından 1 yıl hapis cezasına çarptırılmıştır. İtirazı sonucu hapis cezası 3 ay bir güne indirilmiştir. Hacilu 2 mart 2008 tarihinde 3 ay hapis yattıktan sonra serbest bırakılmıştır[74].

Nerde oldukları belli olmayan kişiler

1. Ali Abbasi
2. Akber Lekestani: İnsan hakları savunucusu; 18 Şubat 2008 tarihinde Makü şehrinde mahkemeye çağrılmış ve bunun dışında Lekestani ile ilgili başka bir bilgi yoktur[75].
3. Rıza Paşai
4. Hüseyin Furuhide

Kırbaç cezasına çarptırılanlar

1. Afşin Bezzaz Gadim
2. Kerim Karger
3. Murtaza Sergini
4. Evez (Ayvaz) Hasanpur
5. Rıza Salmanzade
6. Perviz Ganei
7. Ferhat Haydari

Negede şehrinde para cezasına çarptırılan kişiler

1. Mehdi Azizzade
2. Nasır Cehangerd
3. Mahmud Hacimuhammedi
4. Ali Rıza Mehran
5. Kamran Nuhe Han
6. Habib Razavi
7. Ali Rıza İbrahimzade
8. Hüseyin Muradi
9. Ali Nuri

Kapatılan gazeteler ve dergiler

1. Şems-i Tebriz
2. Seday-i Urumuye[76]
3. Avay-i Erdebil
4. Omid-i Zancan
5. Peyk-i Azer
6. Ferday-i Ma
7. Dilmanç[77]

Kapatılan STK’lar ve Öğrenci Toplulukları

1. Zencan Üniversitesi İslami Derneği
2. Bilim Yolu Araştırma Topluluğu
3. AİKAM
4. Evrin Derneği
5. Arman
6. ATO- Azerbaycan Tanıtım Ocağı

90’lı yıllarından bu yana İran’da Azerbaycanlı kültürel aktivistler ve insan hakları savunucularına 80 yıldan beri süregelen sistematik baskı gün geçtikçe artmaktadır. Bu baskı sonucu olarak birçok aktivist gözaltına alınmaktadır. Birçok yerel dergi, dernek, STK, ve öğrenci toplulukları kapatılmıştır. Yukarıda belirtilen isimler dışında tutuklanıp ve bırakılan başka aktivisler daha var.

Azerbaycanlı öğrenciler olarak İran İslam Cumhuriyeti’nin Azerbaycanlılara karşı uyguladığı ayrımcılığa son vermesini, hapiste olan Azerbaycanlı aktivistleri serbest bırakmasını, İnsan hakları ihlallerine son vermesini, işkence ve insanlık dışı muameleleri durdurmasını, gözaltında bulunanlara yasalarda belirtilen kuralların uygulanmasını, ve taraf olduğu uluslar arası sözleşmelere uymasını talep ediyoruz.

TÜRKİYE’DEKİ GÜNEY AZERBAYCANLI ÖĞRENCİLER
...........................................................................

[1] http://www.ohchr.org/english/issues/minorities/docs/WP2.doc (son erişim tarihi: 05.02.2008)
http://www.hrw.org/reports/1997/iran/Iran-06.htm
[2] Ayrıntılı bilgi için bkz. Gozeşte Çerag Rah-e Ayende Ast ( Geçmiş Geleceğin Aynasıdır ), Cami Grubu, Enteşarat –e Nilufer, Tehran,1362 (1983)
Ervand Abrahamian, Iran between two revolutions, Princton University pres,(1982)
[3] Richard W. Cottam, Nationalism in Iran (London: University of Pittsburgh Press, 1979).
[4] Alireza Asgharzadeh, Küresel Ruh Arayışı: Azerbaycan Kimlik Srounu, http://www.gunaskam.com/tr/index.php?option=com_content&task=view&id=78&Itemid=1
[5] İran Anayasası 19. madde: İran halkı, hangi etnik gruptan ve kökenden olursa olsun eşit haklara sahiptir ve renk, soy, dil ve benzeri, ayrıcalık / imtiyaz nedeni olmayacaktır.
[6] İran Anayasası 15. madde: İran milletinin resmi ve ortak dili Farsça’dır. Senetler, yazışmalar, resmi metinler ve okullarda okutulan ders kitaplarının bu dilde olması gerekir. Fakat basın ve toplu iletişim araçlarında yerel ve etnik dillerin kullanılması ve okullarda, Farsça’nın yanında yerel edebiyatın öğretilmesi serbesttir.
[7] http://www.aghayan.com/iranconst.htm
[8] http://www.ntvmsnbc.com/news/374193.asp
http://www.rferl.org/featuresarticle/2006/05/d11e08d4-32e7-4de5-9e8f-ab2971130928.html
http://www.nytimes.com/2006/05/29/world/middleeast/29tehran.html
http://www.advarnews.us/humanright/1869.aspx
[9] İran Anayasası madde 27; “ topluluklar oluşturulması ve gösteriler düzenlenmesi, silah taşımama ve İslami ilkelere aykırı olmaması koşuluyla serbesttir”
[10] http://www.advarnews.us/humanright/2127.aspx
[11] http://mellat.majlis.ir/archive/1385/02/31/tazakorat.htm (İran İslami Şura Meclisi Enformasyon Merkezi)
Olaylarla ilgili olarak bazı milletvekillerinin meclisteki açıklamaları (son erişim tarihi: 05.02.2008).
http://hrw.org/englishwr2k7/docs/2007/01/11/iran14703.htm
[12] http://www.advarnews.us/university/2118.aspx
[13] http://www.advarnews.us/humanright/1889.aspx
[14] http://www.amnesty.org/en/library/asset/MDE13/101/2006/en/7c0fa581-a493-11dc-bac9-0158df32ab50/mde131012006en.html
http://www.advarnews.us/humanright/3540.aspx
[15] http://webworld.unesco.org/imld/res_en.html
http://www.advarnews.us/humanright/4092.aspx
http://www.amnesty.org/en/alfresco_asset/0a890bc8-a310-11dc-8d74-6f45f39984e5/mde130202007en.html
http://www.advarnews.us/humanright/4016.aspx
[16] http://asiapacific.amnesty.org/library/Index/ENGMDE130742006?open&of=ENG-IRN
[17] Ervand Abrahamian, Iran between two revolutions, Princton University pres,(1982)
[18] http://www.amnesty.org/en/region/middle-east-and-north-africa/east-gulf/iran (Uluslar arası Af Örgütü 2007 yıllık raporu )
http://www.advarnews.us/humanright/3227.aspx
http://www.advarnews.us/humanright/1237.aspx
[19] http://www.advarnews.us/humanright/3870.aspx
[20] http://www.advarnews.us/humanright/3858.aspx
[21] http://www.amnestyusa.org/document.php?lang=e&id=ENGMDE130742006
http://www.amnesty.org/en/alfresco_asset/46fbf1d7-a48e-11dc-bac9-0158df32ab50/mde130632006en.pdf
http://www.amnesty.org/en/alfresco_asset/29297581-a494-11dc-bac9-0158df32ab50/mde131052006en.html
http://www.amnesty.org/en/library/asset/MDE13/012/2007/en/6e2c836f-a30f-11dc-8d74-6f45f39984e5/mde130122007en.html
http://www.advarnews.us/humanright/4869.aspx
http://www.advarnews.us/humanright/4094.aspx
http://www.advarnews.us/humanright/2871.aspx
http://www.amnesty.org/en/alfresco_asset/c43d3f7b-a30e-11dc-8d74-6f45f39984e5/mde130042007en.html
[22] http://www.schrr.net/spip.php?article1128
[23] http://www.autnews.info/archives/1386,11,0007533
[24] http://www.mytabriz.com/news/?p=3762
http://asmek-yeni.blogspot.com/2007/05/blog-post_19.html
[25] http://www.hambastegidaily.com/default.asp?code=3091&subject=poletic2&codepage=17
[26] http://www.amnesty.org.tr/viewsummary.php3?id=281
http://www.savalansesi.com/2008/02/blog-post_14.html ( Azimi Kadim bu yazısında kendini ve davasını savunuyor)
http://www.savalansesi.com/2008/02/blog-post_03.html
http://asiapacific.amnesty.org/library/Index/ENGMDE130462005?open&of=ENG-IRN
http://www.advarnews.us/humanright/804.aspx
[27] http://asre-nou.net/1386/tir/31/m-azarbayjan.html
[28] http://salehkamrani.blogspot.com/2008/02/blog-post_01.html
[29] http://salehkamrani.blogspot.com/2008/02/blog-post_4509.html
http://www.savalansesi.com/2008/02/blog-post_2125.html
[30] http://www.solgunaz.com/Political%20Prisoners/ASMEK-%20Feb.htm
[31] http://www.iranglobal.info/I-G.php?mid=2&news-id=45064&nid=haupt
http://www.savalansesi.com/2008/02/blog-post_12.html
[32] https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhI26qSjoIDq9fH8SoQlNeUeWdFgMj0WC_HcFEUB3f2XkOKizWflSIQEPhywrJhVl6efz7tcs4b4vRCIHbpWXXowx5iRqjBa3DYVn_VH72QvoLB7ig-2iFUU3lOuP1DO3XLXNXtKWIC7Yyu/s1600-h/2006057495623599590_rs.jpg
[33] http://www.schrr.net/spip.php?article700
[34] http://www.savalansesi.com/2008/02/blog-post_1411.html
http://www.advarnews.us/humanright/6746.aspx
http://www.autnews.info/archives/1386,12,0008014
[35] http://www.advarnews.us/humanright/4928.aspx
http://www.advarnews.us/humanright/6337.aspx
[36] http://www.advarnews.us/humanright/6337.aspx
[37] http://www.amnesty.org/en/library/asset/MDE13/035/2008/en/88bed2f8-d596-11dc-8429-e9042f8eb6c4/mde130352008eng.html
http://www.amnesty.org/en/library/asset/MDE13/019/2008/en/42a101ea-cff4-11dc-921d-5f9be1d9efd3/mde130192008eng.html
http://www.amnesty.org/en/library/asset/MDE13/020/2007/en/0a890bc8-a310-11dc-8d74-6f45f39984e5/mde130202007en.html
http://www.frontlinedefenders.org/node/1220
http://www.frontlinedefenders.org/node/1133
http://www.advarnews.us/humanright/5945.aspx
http://www.advarnews.us/humanright/5618.aspx
http://schrr.net/spip.php?article917
http://schrr.net/spip.php?article1124
http://www.rsf.org/article.php3?id_article=22776
[38] http://www.amnesty.org/en/library/asset/MDE13/015/2008/en/c12d9bc9-cb61-11dc-b181-d35374267ce9/mde130152008eng.html
[39] http://www.advarnews.us/humanright/5683.aspx
[40] http://www.savalansesi.com/2008/03/blog-post_9918.html
[41] http://www.advarnews.us/humanright/6546.aspx
[42] http://www.advarnews.us/humanright/5034.aspx
[43] http://www.savalansesi.com/2008/02/blog-post_1411.html
http://www.advarnews.us/humanright/6746.aspx
http://www.savalansesi.com/2008/02/blog-post_28.html
http://www.advarnews.us/humanright/4950.aspx
[44] http://www.advarnews.us/humanright/5683.aspx
[45] http://www.savalansesi.com/2008/02/blog-post_28.html
http://www.advarnews.us/humanright/6746.aspx
[46] http://www.iranbar.org/10-8147
[47] http://www.advarnews.us/humanright/6446.aspx
http://www.frontlinedefenders.org/node/1220
http://www.amnesty.org/en/library/asset/MDE13/105/2007/en/69406cb1-a316-11dc-8d74-6f45f39984e5/mde131052007en.html
http://www.amnesty.org/en/library/asset/MDE13/067/2006/en/e8e909e3-a48e-11dc-bac9-0158df32ab50/mde130672006en.html
http://www.frontlinedefenders.org/node/1133
http://salehkamrani.blogspot.com/ (Kamrani’nin kişisel weblogu)
[48] http://www.advarnews.us/humanright/6446.aspx
[49] http://www.schrr.net/spip.php?article842
[50] http://www.mytabriz.com/news/?p=8144
[51] http://www.frontlinedefenders.org/node/1310
http://www.frontlinedefenders.org/node/1303
http://www.advarnews.us/humanright/6446.aspx
[52] http://www.mytabriz.com/news/?p=7749
[53] http://schrr.net/spip.php?article446
[54] http://schrr.net/spip.php?article563
[55] http://www.advarnews.us/humanright/6446.aspx
[56] http://www.mytabriz.com/news/?p=882
http://www.advarnews.us/humanright/3092.aspx
[57] http://www.mytabriz.com/news/?p=841
[58] http://www.roozonline.com/archives/2007/10/post_4323.php
[59] http://www.amnesty.org/en/alfresco_asset/095d28b9-a493-11dc-bac9-0158df32ab50/mde130982006en.html
[60] http://www.faryadiran.com/ehzarkhordad17.htm
[61] http://www.mytabriz.com/news/?p=1303
[62] http://www.iranglobal.info/I-G.php?mid=2&news-id=45064&nid=haupt
[63] http://www.amnestyinternational.be/doc/article8792.html
http://www.advarnews.us/humanright/3858.aspx
[64] http://asmek-yeni.blogspot.com/2007/01/blog-post_16.html
http://www.autnews.org/archives/1385,08,0001361
[65] http://www.salam-democrat.com/spip.php?article5653
http://azerstudent.blogspot.com/2007/08/amnesty-international-report-on.html
http://yurd1.blogfa.com/post-1022.aspx
[66] http://shahrvand.com/?c=123&a=1985
[67] http://savalansesi.blogspot.com/2008/01/blog-post_5599.html
[68] http://www.advarnews.us/humanright/436.aspx
[69] http://www.isna.ir/Main/NewsView.aspx?ID=News-219047
http://www.autnews.info/archives/1385,06,0001022
[70] http://www.autnews.info/archives/1385,06,0001022
[71] http://www.amnesty.org/en/alfresco_asset/4dcf16db-a492-11dc-bac9-0158df32ab50/mde130932006en.pdf
[72] http://haqqimiz.blogfa.com/post-193.aspx
[73] http://savalansesi.blogspot.com/2008/02/blog-post_5827.html
[74] http://oyrenci.com/News.aspx?newsId=1798
[75] http://www.gunaskam.com/eng/index.php?option=com_content&task=view&id=79&Itemid=47 dunazhak tarafından Birleşmiş Milletlere ve Uluslararsı Af örgütüne gönderilmiş rapor, table 7.
[76] http://schrr.net/spip.php?article226
[77] http://www.roozonline.com/archives/2007/10/post_4323.php